"فوتبال پدیده‌ای فراتر از مرگ و زندگی"

** مشکلات مالی و تنگناها می‌تواند تماشاگر را به عصیان برساند

** حساسیت شهرآورد، ریشه در تاریخ ایران دارد

حاج رضایی: درباره شهرآورد تهران نیز که می‌گویند بسیار حساس است، باید برنامه‌ای تولید کرد و این حساسیت را بررسی کرد تا نسل جوان امروز که این دو تیم را از گذشته‌های دور نمی‌شناسد و درباره تاریخ آن‌ها توسط واسطه‌ها آگاه شده است،..

حاج رضایی: وقتی یک اتفاق اجتماعی تبیین، تفسیر و تحلیل می‌شود، درکش برای مخاطب راحت‌تر است. درباره مسائل فوتبال نیز باید به ریشه‌های تاریخی توجه کرد. بحث درباره چالش‌های فرهنگی بدون ریشه‌یابی قابل فهم نخواهد بود. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که در آن با مشکلات مالی و تنگناهای مختلف روبه‌رو هستیم. این مشکلات می‌تواند تماشاگر را به عصیان برساند؛ عصیانی که نمی‌تواند آن را به صورت دموکراتیک و از مجاری سالم بروز دهد. بخشی از این مسئله به این دلیل است که آن تماشاگر فرهنگ صحیح اعتراض را ندارد و بخش دیگر به این دلیل است که فرهنگش را دارد اما مجالی برای بروز آن پیدا نمی‌کند. فوتبال با خیلی از مسائل دیگر آمیخته است. به عنوان نمونه مصاحبه‌ای می‌خواندم که در آن یکی از هنرمندان کشور برای اعتراض به عده‌ای گفته بود چرا از "ادبیات ورزشگاهی" استفاده می‌کنند. متاسفانه امروز ادبیات ورزشگاهی سمبل زشتی‌ها و بدی‌ها شده است. در حالی که از قدیم گفته می‌شد ورزشگاه‌ها مکان‌هایی مقدس و دارای حرمت هستند. در دهه‌های 40 و 50 نیز تنش‌های فوتبال در ورزشگاه‌ها وجود داشت اما هرگز به این شکل سخیف و شرم‌آور نبود. می‌توانیم هزاران مثال از تنش‌های بین تیم‌های مختلف دنیا مانند سلتیک و گلاسکو بیاوریم که بسیار شدید‌تر از آنچه در ایران است باشد. اختلاف بین این دو تیم حتی فراتر از یک اختلاف ساده است چرا که از اختلاف دو مذهب ریشه می‌گیرد.

** اگر فوتبال از نظر فرهنگی ترمیم نشود، دچار آسیب‌های فراوان خواهد شد

حاج رضایی: بحث جاذبه‌های فوتبال و دیدگاه‌های افراطی هواداران بسیار طولانی است. باید دانست که این مسایل مختص ایران نیست و واقعیت این است که اگر فوتبال از نظر فرهنگی ترمیم نشود، در آینده دچار آسیب‌های فراوان خواهد شد. فوتبال بدون فرهنگ مانند بدن ضعیفی است که می‌تواند هر میکروبی را جذب کند.

** سیبل قرار دادن تماشاگر کاملا اشتباه است

حاج رضایی: تماشاگر به دلایل مختلف در جامعه نمی‌تواند اعتراض کند و فریادی که در ورزشگاه می کشد در خیابان نمی‌تواند بروز دهد. این مشکلات موجود در جامعه است که به نظم گریزی تماشاگر می‌انجامد. گاهی هم مدیریت جامعه توان کنترل آن را ندارد. مطالبی که تا اینجا مطرح شده است، می‌تواند تماشاگر را در جایگاه تبرئه قرار دهد یا حداقل جرمش را سبک کند. می‌توان گفت رفتارهای ناهنجار تماشاگران معلول علت‌هایی است که در جامعه وجود دارد که ما به بخشی از آن که تنگناهای معیشتی جوانان بود اشاره کردیم.

آلوین تافلر، اقتصاد دان برجسته آمریکایی، تاریخ را به سه عصر کشاورزی، صنعت و تکنولوژی تقسیم می‌کند. ما اکنون در عصر تکنولوژی قرار داریم. بسیاری از جوانان آرزهای بزرگی دارند و دوست دارند در فوتبال به جاهای بلندی برسند و وقتی از آن‌ها پرسیده می‌شود که چرا از تکنولوژی‌های مدرن که در میان آن‌ها زندگی می‌کنند استفاده نمی کنید در حالی که نسل گذشته با کمبود اطلاعات و آگاهی دست و پنجه نرم می‌کرد، می‌گویند امروز عصر «انفجار اطلاعات» است و تکنولوژی‌های جدید بسیاری از کارها را راحت کرده‌اند، اما آن‌ها توانایی اقتصادی برای استفاده از این امکانات را ندارند. این دسته از افراد، اعتراض خود را به صورت فریاد و ناسزا بروز نمی‌دهند، بلکه اعتراض آن‌ها در قلمشان نمودار می‌شود. این افراد روزنامه نگار می‌شوند و از آن طریق اعتراض می‌کنند و ما می‌بینیم گاهی نیز بی‌انصاف می‌شوند. این بی انصافی آن‌ها ناشی از فشاری است که به آن‌ها وارد می‌شود. وقتی می بینند که درآمد یک فوتبالیست جوان سالی 500 میلیون تومان است،‌ اما خودشان باید سال‌ها کار کنند تا پول اندکی پس انداز کنند. بنابراین سیبل قرار دادن تماشاگر کاملا اشتباه است، هر چند این حرف توجیهی برای رفتارهای غلط آن‌ها نیست.

** حل مشکلات فرهنگی نیازمند عزم ملی است

حاج رضایی: در اینجا می‌خواهم مثالی بزنم. چندی پیش به تناسب شغلم برای دیدن یک مسابقه به VIP یک ورزشگاه رفتم و در آنجا دیدم تماشاگرانی که در جایگاه ویژه‌ نشسته‌اند، «فحش‌های ویژه‌» می‌دهند! ناسزاهایی که در این قسمت می‌دادند، تماشاگران عادی سر نمی‌دادند. آن‌ها یک بازیکن ملی را مورد هدف قرار داده بودند و به او توهین می‌کردند. در بین دو نیمه وقتی به رختکن تیم رفتم دیدم آن بازیکن به شدت ناراحت است و می‌گوید نمی‌تواند دیگر به بازی ادامه دهد. او از توهین تماشاگران به همسرش عصبی و ناراحت بود. البته تمام تماشاگران این گونه نبودند، ولی متاسفانه باید بگویم بیشتر افرادی که آنجا بودند، از همین دسته بودند. کسانی که رفتار بد تماشاگران را کتمان می‌کنند، می‌خواهند از مشکل فرار کنند، چرا که اعتراف به وجود مشکل ناتوانی آن‌ها را در حل مشکلات نشان می‌دهد. کارل پوپر می‌گوید «مشکل برای این به وجود آمده است که حل شود» اما ما نمی‌خواهیم با مشکل روبرو شویم، چون نمی‌خواهیم ناتوانی‌مان در حل آن بروز پیدا کند. من خود شاهد کتک خوردن کودکی از دست یکی از عوامل اجرایی یک مسابقه بودم، در حالی که آن کودک بلیت در دست داشت و به او اجازه ورود به ورزشگاه داده نمی‌شد. این مساله ناتوانی عوامل اجرایی یک مسابقه را از صدر تا ذیل نشان می‌دهد. حل مشکلات فوتبال ما در زمینه های فرهنگی نیازمند عزم ملی است.

**ممکن است بیشتر تماشاگران ما از فرهنگ لازم محروم باشند، اما از فهم بالایی برخوردارند

حاج رضایی: من با فوتبال بزرگ شده‌ام، هم بازی کرده‌ام، هم مربی بوده ام و هم مشاوره داده‌ام . همان طور که ما نمی‌توانیم حس یک خلبان را در آسمان، یک جراح را در اتاق عمل و یک آتش نشان را در میان آتش درک کنیم، فوتبال را نیز باید از درون لمس کرده باشیم تا بتوانیم درباره آن صحبت کنیم. تماشاگران را نیز باید درک کنیم. گاهی پیش آمده است که در یک ورزشگاه که به دلیل ازدحام جمعیت جایی برای نشستن وجود نداشته است، جوانی جایش را به من داده است؛ در حالی که در VIP کسی حاضر نیست صندلی‌اش را به کس دیگری دهد. یا تماشاگری که کل دارایی‌اش در ورزشگاه یک بسته تخمه آفتابگردان است و آن را با دیگران قسمت می‌کند؛ این نشان از فرهنگ بالای او دارد. پس چه اتفاقی می‌افتد که تماشاگر به سمت ناهنجاری قدم بر می‌دارد؟ اگر مقصران این امر را به صف کنیم تماشاگران آخر صف قرار می‌گیرند. ممکن است برخی تماشاگران ما از فرهنگ لازم محروم باشند، اما از فهم بالایی برخوردارند. آن‌ها وقتی می‌بینند به عنوان نمونه پروسه تغییر یک مربی دموکراتیک نشان داده می‌شود، در حالی که پشتش برای برکناری او برنامه‌ریزی شده است، نسبت به این مساله اعتراض می‌کند و این اعتراض با نتایج ضعیف جانشین آن مربی همراه می‌شود. بنابراین در تمام واکنش‌هایی که تماشاگران نشان می‌دهند، اعتراض را می‌بینیم حال می‌خواهد این اعتراض به صورت سردادن ناسزا باشد یا ترک ورزشگاه یا به صورت‌های دیگر باشد.

** انسانی که از نظر جسمی سیر نباشد، نمی‌تواند ذهنش را سیر کند

حاج رضایی: برای برطرف کردن مشکلات فرهنگی فوتبال، دولت باید دخالت کند. اگر دولت دخالت نکند و رفاه اجتماعی مردم را افزایش ندهد و سبد خانوارها پر نباشد، سطح فرهنگی مردم بالا نمی‌آید. انسانی که از نظر جسمی سیر نباشد، نمی‌تواند ذهنش را سیر کند. باید فرهنگ جامعه رشد پیدا کند تا سایر مسایل به رشد برسد. چندی پیش در یک کتابفروشی جوانی را دیدم که چند کتاب را برای خرید برداشته بود، اما پس از چند لحظه درنگ کتاب «قصه گوی» ماریو بارگاس یوسا و یک کتاب خوب دیگر را سر جایشان گذاشت چون پول خرید آن‌ها را نداشت. آمارها می‌گویند که هر ایرانی در روز 14 دقیقه مطالعه می‌کند که این بسیار ناامید کننده است، اما آیا مردم نمی‌خواهند مطالعه کنند و آگاهی خود را بالا ببرند یا نمی‌توانند؟ می‌خواهم مثالی از حوزه سینما بزنم تا منظورم را روشن‌تر بیان کنم. من گاهی مجبور هستم برای دیدن یک مسابقه با اتوبوس به شهر دیگری بروم و در طول مسیر مجبور هستم چند ساعت تماشای فیلم‌های سخیف را تحمل کنم. چگونه است که این فیلم‌های سخیف و مبتذل با امکانات زیاد و در مدت زمان کوتاه ساخته می‌شوند، ولی فیلم‌های خوب از این امکانات بی‌بهره اند. بنابراین می‌بینیم که در آن حوزه نیز این مشکلات وجود دارد.

** فوتبال با مسایل اجتماعی، نظامی، اقتصادی و غیره آمیخته شده است

حاج رضایی: همه چیز را نمی‌توان با فوتبال دنیا مقایسه کنیم چون مسایل اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی کشورها با یکدیگر متفاوت هستند. اگر شهرآورد تهران را با داربی گلاسکو یا میلان مقایسه می‌کنیم، این دو بازی شاید در یک جنبه اشتراک داشته باشند، اما فوتبال با مسایل اجتماعی، نظامی، اقتصادی و غیره آمیخته شده است. در جریان جام جهانی 98 فرانسه کارشناسان پیش‌بینی کرده بودند که اگر فرانسه قهرمان جهان شود، راستی‌ها با رهبری ژاک شیراک دوباره در انتخابات پیروز می‌شوند. اگر نیجریه به مرحله حذفی جام جهانی صعود می‌کرد، حاکم نظامی این کشور که تازه کودتا کرده بود، در قدرت باقی می‌ماند و اگر ژاپنی‌ها ازمرحله گروهی صعود کنند، ارزش «ین» ژاپن برابر ارز‌های اروپایی تقویت می‌شود.

** فوتبال چیزی فراتر از مرگ و زندگی است

حاج رضایی: «فرهنگ» در یک واژه نمی‌گنجد. وقتی مربی اسطوره‌ای دهه 70 لیورپول می‌گوید « فوتبال ، مساله مرگ و زندگی نیست، بلکه چیزی فراتر از این دو است»، واقعا چه می‌خواهد بگوید؟ منظور بیل شانکلی از این صحبت چیست؟ یک بار محمد خاکپور درباره دیدار تاریخی تیم ملی برابر استرالیا خاطره‌ای تعریف می‌کرد؛ او می‌گفت زمانی که تیم ملی دو بر صفر از استرالیا عقب بوده است، تماشاگری خطاب به او فریاد زده است که «خدایتان کجاست؟» خاکپور گفت در آن زمان دست خدا بیرون آمد و یک دیوانه به دروازه‌ ایران حمله و تورش را پاره کرد و از آن لحظه به بعد ورق به سود ایران برگشت. ممکن است یک گزارشگر تعریف زیبایی از فوتبال بکند اما باید بگوییم که فوتبال قابل تعریف نیست بلکه باید حس شود. خدا عطاالله بهمنش را حفظ کند. او در گذشته فوتبال را برای رادیو گزارش می‌کرد و در توصیف یک شوت می‌گفت "این شوت صد تومان می‌ارزید!" این جمله تنها تعریف بهمنش است برای توصیف یک شوت زیبا؛ بنابراین نمی‌توان به درستی احساس یک فوتبالیست را تعریف کرد.

** ارتقای سطح فنی فوتبال بدون ارتقای فرهنگ میسر نیست

حاج رضایی: فوتبال در حوزه‌های دیگر نیز تاثیر می‌گذارد. اعتقاد دارم ارتقای سطح فنی فوتبال بدون ارتقای فرهنگ میسر نیست. وقتی سرمربی تیم ملی هشدار می‌دهد و اعلام نارضایتی می‌کند، وقتی او در هزاره سوم بیش از یک ساعت منتظر اتومبیل و راننده‌اش می‌شود، یعنی فوتبال ما برای پیشرفت، راه طولانی‌ و دشواری در پیش دارد. یک مربی چگونه می‌تواند دانسته‌های خود را منتقل کند وقتی ذهن خودش درگیر است. به عنوان نمونه وقتی فرانک رایکارد سرمربی عربستان سعودی شد، دولت این کشور سه خانه در ریاض، جده و طائف در اختیار او قرار داد تا او برای کار، امنیت فکری داشته باشد. اگر این فضای آرام برای یک مربی فراهم نباشد، نمی‌تواند کاری انجام دهد. مانند آنکه یک جراح متبحر را در یک اتاق عمل قرار دهید، بدون اینکه دستیار یا ابزاری برای کار داشته باشد.

** رسانه‌ها نباید هرچیزی را به خورد مردم بدهند

حاج رضایی: بحث مهم دیگر در مورد فرهنگ، بحث ژورنالیسم ورزشی است. هر روز ده‌ها نشریه ورزشی چاپ و منتشر می‌شوند. وقتی رسانه‌ای مانند ایسنا خبری را روی خروجی خود قرار می‌دهد، بر روی مخاطبان و بویژه قشر دانشجو و تحصیل کرده تاثیرگذار است. بنابراین قرار نیست رسانه‌ها هرچیزی را به خورد مردم بدهند. زمانی فرانتس بکن باوئر بحث شخصیت قهرمانی را مطرح کرد اما این بحث طوری دیگری در ایران ترجمه شد. بکن باوئر شخصیت قهرمانی را به صورت یک پازل مطرح کرد که یک بخش آن رسانه است و بخش‌های دیگر تماشاگران، فدراسیون فوتبال، مربی و بازیکنان. AFC نیز برای فوتبال یک چارت تعریف کرده است که اگر آن را به صورت ترکیب یک تیم فوتبال به صورت 2-4-4 تصور کنیم، دو مهاجم این تیم، رسانه‌ها و تماشاگران هستند. طبق تعریف کنفدراسیون فوتبال آسیا این دو با هم می‌توانند یک سرمربی یا یک فدراسیون را تغییر دهند. بنابراین می‌توانند در رشد فرهنگ نیز کمک کننده باشند. اما در این مورد با نشریه‌های زرد نیز روبه‌رو هستیم که البته چندی است در ایران از زردی گذشته و یرقانی شده‌اند! یک سری نشریات تخصصی هم وجود دارند که با تیراژ کم و برای مخاطبان خاص و فرهیختگان منتشر می‌شوند و البته نشریات بدنه که جدی‌تر و اجتماعی‌ترند نیز وجود دارند. در یک نشریه زرد به عنوان مثال می‌خوانیم "یک مربی پیشانی فلان کس را بوسید" این جمله چه نفعی برای جامعه ما دارد؟

** جامعه ما به یک تلنگر سازنده نیاز دارد

حاج رضایی: رسانه‌ها نباید جامعه را به حاضری خوری عادت دهند بلکه باید مردم را به فکر کردن وادار کنند. زمانی دکتر شریعتی سخنرانی می‌کرد و در بین سخن‌هایش از مردم سوالی پرسید. یکی از جمع بلند شد و پاسخ سوال دکتر را داد ولی دکتر گفت که جوابش صحیح نیست. در این حین فرد دیگری گفت آقای شریعتی جواب سوالت را خودت بده و ما را راحت کن که دکتر شریعتی در جواب این فرد گفت: من تریاک نیستم که تو را راحت کنم، فکر کن! مولانا نیز هزار سال پیش گفته است "ای برادر تو همه اندیشه‌ای". مطمئنا مولانا بیکار نبوده است که چنین حرفی زده است. جامعه ما به یک تلنگر سازنده نیاز دارد. در دنیای سینما نیز ما تارکوفسکی را داریم که فیلم می‌سازد و کارگردانانی نیز هستند که به حاضری‌ساز معروف شده‌اند. همچنین وقتی در یک برنامه ورزشی افرادی را به عنوان مهمان دعوت می‌کنند، فقط دانسته‌های فنی آن‌ها مهم نیست بلکه ادبیات گفتارشان نیز اهمیت دارد. متاسفانه ادبیات بسیاری از کارشناسان ما صحیح نیست و حتی روزنامه‌های ما پر هستند از اشتباه‌های املائی و دستوری. نشریات در پیشبرد اهداف فرهنگی ورزش نقش بسیار مهمی دارند. در فوتبال مانند همه رشته‌های ورزشی سه اصل مهم وجود دارد: مدیریت، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری که نشریات در حوزه مدیریت قرار می‌گیرند.

تهیه و تنظیم: محمد علی ایزدی